Het mysterie van de literatuur
De diepst verborgen herinnering van de mens van Mohamed Mbougar Sarr is één van de beste romans die ik de afgelopen jaren gelezen heb. (En ik lees er toch minsten twintig per jaar.) Zelden word ik nog zo meegesleept door een boek; ik had soms zelfs moeite om het weg te leggen. Sarr groeide op in Senegal en studeerde literatuur en filosofie in Parijs, waar hij nog steeds woont.
De diepst verborgen herinnering van de mens vertelt het verhaal van een zoektocht: de jonge schrijver Diégane Latyr Faye is sinds zijn jeugd gefascineerd door een boek met de titel Het labyrint der onmenselijkheid, geschreven door een zekere T.C. Elimane, die net als Faye opgroeide in het Afrikaanse Senegal. Het boek is echter nergens meer verkrijgbaar en ook de schrijver ervan is onvindbaar – sterker nog, sinds Het labyrint der onmenselijkheid kort na verschijnen wegens vermeend plagiaat uit de handel werd gehaald, heeft vrijwel niemand meer iets van Elimane vernomen. Bij toeval krijgt Diégane het boek in handen, waarop hij besluit op zoek te gaan naar de auteur of in ieder geval naar zijn geschiedenis. Door deze opzet leest het verhaal een beetje als een detective. Maar dat is zeker niet het enige waarom De diepst verborgen herinnering van de mens een geweldig boek is.
Ten eerste is daar de stijl, die is weergaloos! Zeker in deze tijd waarin korte zinnen – in ieder geval in de Nederlandse literatuur, of wat daar voor door moet gaan – de stijl dicteren, zijn de soms paginalange zinnen van Sarr een verademing. Het zijn juist deze als een boog gespannen zinnen die mij als een pijl door het boek heen jaagden. Er zit ritme in de zinnen, maar ook melodie en kleur. Een willekeurig voorbeeld:
Daarna bespraken we uitgebreid de soms aangename, soms vernederende ambiguïteiten van onze positie als Afrikaanse (of van origine Afrikaanse) schrijvers in de Franse literaire wereld. Enigszins onterecht, en vooral omdat ze een voor de hand liggend, gemakkelijk doelwit vormden, richtten we onze pijlen op onze voorgangers, de vorige generaties Afrikaanse auteurs, die we verantwoordelijk hielden voor het onheil dat ons trof: het gevoel dat we niet in staat waren of het recht niet hadden (dat kwam op hetzelfde neer) te vertellen wat onze afkomst was; daarna betichtten we hen ervan dat ze zich hadden laten vangen door de blik van anderen, een blik als een wespennest, een blik als een vangnet, een blik als een moeras, een blik als een valstrik, een blik die van hen verlangde dat ze authentiek – dat wil zeggen: anders – waren, maar tegelijkertijd ook net als zij – dat wil zeggen: begrijpelijk (of nog anders gezegd: verkoopbaar in het westerse milieu waarin ze zich bevonden).
Wanneer, zoals hierboven, Diégane aan het woord is, is de stijl bij vlagen lyrisch; soms echter is de stijl zakelijker, afhankelijk van wie er op dat moment aan het woord is, want er zijn verschillende stemmen in het boek, elk (tot op zekere hoogte) met een eigen klankkleur.
Dat brengt me op een ander sterk aspect van het boek, namelijk de opzet, de structuur. Hoewel Diégane de centrale verteller in het boek is, is hij zeker niet de enige. Het boek laat zich lezen als een meerkleurig mozaïek (een beetje zoals de kaft van de Nederlandse uitgave), waarbij de stukjes weliswaar van kleur verschillen en sommige stukjes misschien wat belangrijker lijken dan andere, maar die toch samen één samenhangend beeld vormen. De belangrijkste verteller naast Faye is Siga D., ook wel de Spinnenmoeder genoemd, omdat zij zich als een spin in het centrum van het web van het verhaal bevindt. Zij blijkt een nicht (of is het toch een halfzus?) te zijn van de mysterieuze Elimane en zij is het die Faye haar exemplaar van Het labyrint der onmenselijkheid geeft. Dan is er nog een Haïtiaanse dichteres die in Zuid-Amerika een relatie heeft gehad met Elimane en haar verhaal aan Siga D. vertelt. Daarnaast krijgen we recensies van Het labyrint der onmenselijkheid te lezen, een interview, dagboekfragmenten en zogenaamde biografemen (korte biografische beschrijvingen). Dit alles maakt dat je als lezer als het ware zelf deelneemt aan Fayes onderzoek naar de mysterieuze schrijver Elimane; het hele boek is eigenlijk een getuigenis van zijn bevindingen die Diégane aflegt aan de lezer. Al deze losse mozaïekstukjes kun je zelf als lezer samenvoegen, waardoor er langzaam maar zeker een beeld ontstaat van Elimane. Dat beeld blijft echter fragmentarisch; het mozaïek wordt nooit een schilderij, laat staan een foto.
Tot slot is er de thematiek van het boek. Dat Sarrs roman vooral draait om literatuur en wat literatuur vermag is evident. Maar bovenal toont de roman de lezer het mysterie van de literatuur en wil het boek de lezer aansporen zich over te geven aan dit mysterie, zonder het meteen te willen ophelderen en verklaren. Het is juist het mysterie dat de literatuur alsook deze prachtige roman verheft en doet oplichten als een verre ster in de diepste duisternis. Op de achtergrond is ook de zoektocht naar de eigen stem en identiteit van naar Europa geëmigreerde, intellectuele Afrikanen een niet onbeduidend thema in deze roman. Kun je schrijven in een Europese taal, Europeaan zijn, zonder verraad te plegen aan je eigen, Afrikaanse cultuur? Sarr laat beide culturen naast elkaar bestaan in zijn boek en veroordeelt de een noch de ander, maar kritiekloos is hij evenmin. Ook in dit opzicht is het boek uitstekend in balans.
De diepst verborgen herinnering van de mens is zo’n boek waarin alles lijkt te kloppen, waarin alle fragmenten uiteindelijk precies voldoende beeld opleveren om er eenheid in te zien, zodat ook vorm en inhoud een harmonieuze eenheid vormen.
Waar Sarr het personage Elimane ergens in het boek een ‘zwarte Rimbaud’ noemt, zouden we hem we hem zelf wellicht als een Afrikaanse Couperus kunnen betitelen – al heeft hij zo’n vergelijking eigenlijk helemaal niet nodig.